علل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه چیست؟

نویسنده: الاحقرسیدمحمدحجت مرقاتی خوئی

بسم الله الرحمن الرحیم

بچه که بودم همه ساله در ماه‌های تیر یا مرداد بهمراه خانواده چند شبی را هم به لحاظ درمان و هم به لحاظ تفریح و سیر و سیاحت از خوی می‌آمدیم دریاچهٔ اورمیه و خاطرات خوبی را از آن زمان در ذهنمان مانده است، لجنی که داشت، شن‌ها و آب شور دریاچه برای درمان درد مفاصل و سیاتیک خیلی مؤثر بود حتی یادم می‌آید نوعا کسانیکه یاد نداشتند برای رفع سوزش چشم خیار می‌آوردند و به چشمان خود می مالیدند تا رفع سوزش بشود البته ما یاد گرفته بودیم داخل دریا  زیر آب رفته و چشمان خود را باز می کردیم آنهائی که روش باز کردن چشم‌ها در زیر آب را بلد بودند می دانند خیلی نافع بود برای چشمها، خلاصه همهٔ آن برنامه ها تقریبا بعد از انقلاب تحت الشعاع قرار گرفته است

اجمالا اینکه دریاچه اُورمیه نام دریاچه‌ای در شمال غربی کشور ایران است. طبق تقسیمات کشوری ایران، این دریاچه میان دو استان آذربایجان غربی و استان آذربایجان شرقی قرار گرفته‌است. مساحت این دریاچه در تابستان ۲۰۱۵ در حدود شش هزار کیلومتر مربع بود که در ردیف بیست و پنجمین دریاچه بزرگ دنیا از نظر مساحت قرار می‌گیرد.

دریاچهٔ اورمیه، بزرگ‌ترین دریاچهٔ داخلی ایران، بزرگ‌ترین دریاچهٔ آب شور در خاور میانه، و ششمین دریاچهٔ بزرگ آب شور دنیا است. آب این دریاچه بسیار شور بوده و بیشتر از رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا تغذیه می‌شد.

تاریخچه دریاچه اورمیه در کتیبه سده نهم پیش از میلاد مسیح در شلمنسر سوم (سلطنت بین ۸۵۸–۸۲۴ قبل از میلاد) به دو نام در محل دریاچه اورمیه اشاره شده: پرسواه (به معنی ایرانیان یا پارسیان) و ماتای (یا میتانی‌ها). هنوز دقیقاً روشن نیست که این نام‌ها به منطقه یا قبیله یا پیوندی که بین گروهی از نام‌های مردم با شاهان وجود داشته اشاره می‌کند.

دریاچه مرکز پادشاهی منائیان بود. محل زندگی احتمالی منائیان در تپه حسنلو در جنوب دریاچه بوده‌است. منائیان به توسط گروهی که متیان نام داشتند غلبه شدند، مردمان ایرانی مختلفی که سکاها، سرمتی‌ها، یا کیمری شناخته می‌شدند. به درستی معلوم نیست که مردمان نامشان را از دریاچه گرفته‌اند یا دریاچه نامش را از مردمان اطراف آن گرفته‌است؛ ولی کشور باستانی متیان نامیده می‌شد که نام لاتین دریاچه از آن گرفته شده‌است.

در پانصد سال اخیر نواحی اطراف دریاچه محل سکونت مردمان ایرانی شامل آذربایجانی‌ها و مردم کرد بوده‌است.

علل اصلی خشک شدن دریاچه اورمیه عبارتند از:

این دریاچه از اواسط دهه ۸۰ شروع به خشک شدن کرد و امروزه در خطر خشک شدن کامل قرار دارد. بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۵ دریاچه ۸۸ درصد مساحت خود را از دست داده (گزارش‌های قبلی تنها به از دست رفتن ۲۵ تا ۵۰ درصد مساحت دریاچه اشاره کرده بودند).

دلایل بسیاری برای خشک شدن دریاچه ذکر شده‌است از جمله خشکسالی، احداث بزرگراه بر روی دریاچه، و استفاده بی‌رویه از منابع آب حوزه آبریز دریاچه. تحقیق جدیدی توسط چند تن از محققان در آمریکای شمالی نشان می‌دهد که خشک‌سالی تنها باعث کاهش ۵ درصدی بارش در حوزه آبریز دریاچه شده و عوامل انسانی شامل پروژه‌های جاه‌طلبانه توسعه اقتصادی-آبی به همراه ساخت بزرگراه ۱۵ کیلومتری بر روی دریاچه با دریچه کوچک ۱/۲ کیلومتری وضعیت دریاچه را به بحران کشانیده‌است.

تا سال ۲۰۱۲ بیش از دویست سد بر روی رودخانه‌های حوزه آبریز دریاچه در مرحله آماده بهره‌برداری، یا پایان مراحل طراحی بودند. بر پایه بررسی‌ها در آبان ۱۳۹۴ تراز آب دریاچه اورمیه ۱۲۷۰٫۰۴ متر عنوان شد که نسبت به زمان مشابه سال پیش از آن ۴۰ سانتیمتر کاهش نشان می‌داد.

روزنامه اقتصاد پویا در سرمقاله‌ای مقصر خشکیدن دریاچه اورمیه را مردم و نمایندگانی می‌داند که برای تأمین نیازهای کشاورزی و خانگی آذربایجان بارها خواستار انتقال آب رودخانه‌هایی که به دریاچه اورمیه می‌ریزند به نقاط دیگر شده‌اند و از حکومت درخواست داشتند تا آب این رودخانه‌ها برای تأمین نیاز باغ‌های مراغه و دیگر شهرهای استان استفاده شود یا با فشار بسیار بر مسئولین طرح میان‌گذر دریاچه اورمیه را اجرایی کردند.

بر اساس این نظریه برای نجات دریاچه اورمیه به جای خشکاندن ارس و از بین بردن زمین‌های بارور نقاط دیگر باید از مصرف آب کاسته و به وزارت نیرو اجازه داده شود تا آب رودخانه‌هایی را که به طور طبیعی به این دریاچه می‌ریخته‌اند دوباره به سوی آن رها کند.

کارشناسان براین عقیده هستند خشک شدن دریاچه اورمیه خطرات جبران ناپذیری را بدنبال دارد و گفته اند در صورت خشک شدن این دریاچه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و زیست‌محیط منطقه را تغییر خواهد داد.

علاوه بر نمک بسیاری از آلودگی‌های شامل فلزات سمی سنگین مورد استفاده در صنعت و مواد سمی مورد استفاده در کشاورزی به آب‌های سطحی و زیر سطحی مرتبط با دریاچه نفوذ کرده‌اند و در صورت خشک شدن دریاچه بسیاری از مواد سمی پخش شده و خطرات بیماری‌های تنفسی برای زیست‌بوم و مردم منطقه بوجود خواهد آورد.

با این حال هنوز اقدام جدی برای نجات دریاچه صورت نگرفته کارشناسان و فعالان محیط زیست اعتقاد دارند خطر خشک شدن دریاچه ارومیه تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری این دریاچه را تهدید می‌کند.

دریاچه اورمیه در گذشته محل مناسبی برای مهاجرت پرندگانی چون فلامینگو، مرغان و اردک‌ ها بوده است از مهم‌ترین بی‌مهرگان موجود در این دریاچه می‌توان به گونه‌ای از میگوی آب شور بنام آرتمیا اشاره کرد. این گونه مهم‌ترین منبع غذایی بسیاری از پرندگان آبزی مانند فلامینگوها به شمار می‌رود. در شرایط کنونی به دلیل پسروی آب دریاچه و وقوع خشکسالی‌های متعدد و بالطبع کاهش حجم آب آن، شرایط بسیار سختی را برای تداوم حیات گونه‌های گیاهی و جانوری این دریاچه به وجود آورده که از آن جمله می‌توان به توقف حیات آرتمیا به دلیل شوری بالای آب دریاچه اشاره کرد.

تامین کننده‌های اصلی آب دریاچه شامل رودهای دائمی زرینه رود، تلخه رود (آجی چای)، شهرچای، زولاچای، سیمینه رود، لیلان چای، نازلوچای، باراندوزچای، صوفی چای، قلعه چای، آلمالوچای و اسکوچای هستند که از کوه‌های پیرامون دریاچه (سبلان، سهند، کوه‌های مرزی ایران و ترکیه) سرچشمه می‌گیرند. اکوسیستم این دریاچه نمونه‌ای شاخص از یک حوضهٔ آبریز بسته است که کلیه روانابهای جاری در رودخانه‌های حوضه به آن تخلیه می‌شود. چشمه‌های کف دریاچه نیز تامین کننده بخشی از آب دریاچه هستند.

به منظور تسهیل در امر حمل و نقل و مبادلات تجاری در منطقه با توجه به موقعیت دریاچه که در میان استان‌های آذربایجان غربی و شرقی واقع شده، طرح احداث بزرگراه شهید کلانتری در دهه ۱۳۶۰ مطرح شد و این بزرگراه در سال ۱۳۶۹ در میانه دریاچه به اتمام رسید.

به نظر می رسد یکی از عواملی که باعث خشکسالی دریاچهٔ اورمیه شده حفر چاههای بی شمار و بی رویه برای تأمین آب مورد نیاز پادگان‌های بوجود آمدهٔ بعد از انقلاب می باشد

 بطور شفاف و صریح باید گفت تا مادامیکه همهٔ نهادها، ادارات، کشاورزان، نمایندگان و مسؤولین صادقانه، مخلصانه،واقع بینانه و عادلانه کار کارشناسی و اقدام عاجل ننمایند امید نجات دریاچهٔ اورمیه  بدور از انتظار است و باید منتظر لطمات و خطرات جبران ناپذیری را شاهد باشیم

بی تردید مسؤولیت اصلی نجات دریاچهٔ اورمیه متوجه مقامات عالی و نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی استان‌های آذربایجان غربی و شرقی خواهد بود.

والسلام علی من اتبع الهدی

١۴٠١/۴/٢٧